Ağızda son süren 20 yaş dişi; 3.büyük azı dişi veya akıl dişi olarak da adlandırılırlar. Genellikle ırksal, genetik özellikler ve beslenme şekillerine göre farklılık gösterse de 18-24 yaş aralığında ve çenenin her iki tarafının sonunda çıkan bu dişler, bazen de geç yaşlara kadar çıkmaz ya da gömük kalırlar. Çenedeki bütün dişlerde gömülü kalma olasılığı olduğu halde, ağızda yeterli boşluk kalmaması nedeniyle en çok gömük kalan dişler 20 yaş dişleridir. Özellikle alt 20 yaş dişi çekimi sonucunda birkaç günlük veya haftalık bir hissizlik olabilir.
Antropologların araştırmalarına göre, insanların zaman içinde beslenme şekillerinin değişmesi ve evrim sürecinin devamı gibi etkenler sonucu çene kemiğinin yapısında değişim ve küçülme olmuştur. Anadolu’da yapılan kazılarda Kalkolitik ve Bakır çağına ait genç kişilerin iskeletlerinin %80’inde yirmi yaş dişleri bulunmuş olması bu görüşü doğrulamaktadır.
Çıkmak için ağızda yeterli yer bulamayan 20 yaş dişleri, genellikle gömük ya da yarım çıkmış şekilde kalır ve diş etrafında ağrı, kulak ağrısı, ağız açmada kısıtlanma gibi şikayetlere neden olur. Yerleri nedeniyle arkada kaldıkları için genellikle iyi temizlenmez ve bu da diş çürükleri, iltihaplanmalar ve bazen de kistlere neden olabilir.
20’lik dişlerin sürme zamanı; bireylerin genetik özellikleri, beslenme şekilleri, dişlerin fonksiyona katılım, ırksal değişiklikler gibi parametreler altında değişiklik gösterse de, genellikle erkeklerde 20–23, kadınlarda ise 21–22 yaşlar arasında olmaktadır. Eğer normal sürme zamanı içerisinde ve sonraki bir yıllık periyotta dişler normal yerlerini alamamışsa, bu tür dişler gömülü dişler olarak adlandırılırlar.
Bazı dişler sürme zamanı geldiği halde ağız ortamına açılmaz ve gömük kalır. Gömük dişler ile ilgili üç teori vardır:
Çene yapısının normal olarak gelişmesi, büyümesi ve dişlerin çıkması öne doğru olduğundan, bu durumu engelleyen herhangi bir etken dişlerin gömülü kalmasına neden olur.
Uygarlığın ilerlemesi ile birlikte beslenme şekillerinin değişip, eski insanların beslenme biçimlerinde yer alan sert ve zor gıdaların artık tüketilmemesi, çene büyüme, gelişme ve çiğneme kuvvetinde değişime yol açmıştır.
Ebeveynlerden geçen kalıtımsal farklılıklar sonucunda diş ve kemik boyutlarının birbiriyle uyuşmaması, dişlerin çene kemiğinde sürecek yer bulamamasına neden olur.
20 yaş dişleri; hastanın gelişimini tamamladığı 14-15 yaşlarından itibaren 25-26 yaşlarına kadar sürebilirler. Ancak üzerinde kemik varsa veya çok kalın bir yumuşak doku varsa bu dişler, gömük veya yarı gömük diş olacak şekilde kalır ve süremeyebilirler.
20 yaş dişleri mümkün olduğunca erken yaşlarda çekilmelidir. Çünkü ileri yaşlarda çene kemiği esnekliğini yitirdiği için çekim sonrası şişlik, ağrı, hissizlik gibi yakınmalarla karşılaşılabilir. Genç yaşlarda ise dişin kök gelişimi henüz tamamlanmadığı için bu tür şikayetlerin olasılığı azdır.
20 yaş dişiyle ilgili sıkıntıların bazıları antibiyotik tedavisiyle giderilse de aşağıdaki durumlarda mutlaka çene cerrahı tarafından çekim işlemi yapılmalıdır.
Gömülü yirmi yaş dişi ikinci büyük azı dişinin kemik desteğini zayıflatır ve zaten rahat temizlenemeyen bu bölgede periodontal(diş eti) sorunlar olabilir. Bu şekildeki gömülü dişlerin erken dönemde çekilmesi periodontal problemlerin çıkmasını engeller.
Diş eti absesine (perikoronitise)neden olur. Bir kısmı sürmüş dişlerde, o bölgedeki enfeksiyon yumuşak dokuya da sıçrar ve ağız kokusuna, ağrıya ve ödeme neden olur. Bazı durumlarda ağzın tam açılamaması halinde oluşur (trismus). Bu durum daha da ilerlerse lenfler aracılığı ile yanak ve boyun bölgesine de yayılır. Bu bölge iyi temizlenemediği için enfekte olmaya yatkındır.
Yirmi yaş dişi kısmen veya tamamen gömülü olduğunda diş çürüğüne neden olan bakteriler hem 2.büyük azıyı hem de yirmi yaş dişini etkileyerek her iki dişte de çürük oluşturabilir.
Gömülü dişler sürerken çevresindeki folikülün (kılıf) rezorbe olmamasından kaynaklanan kistik oluşumlar görülebilir. Bu oluşumlar büyüyüp kemikte rezorpsiyona (aşınmaya) neden olabilir ve kemikte büyük boşluklar oluşturup çene kemiğini zayıflatabilir. Bunlarda çene kemiğinde kırıklara yol açabilir. Nadirde olsa bu kistler tümörlere dönüşebilir. Bu riski almamak için yirmilik dişlerin çekimi geciktirilmeden yapılmaktadır.
Gömülü dişler yukarıda sayılan tüm bu komplikasyonlardan korunmak için cerrahi olarak çıkartılmalıdır.
Gömülü diş komşu olduğu dişin kökü üzerine belli bir basınç yaparak onun rezorbe(erimsine) olmasına neden olabilir.
20 yaş dişleri 3 farklı şekilde hissedilebilir. İlk olarak 20 yaş dişleri, hastanın çene kemiğinin tam içinde ise hasta herhangi bir belirti hissetmez. Röntgen kontrollerinde çıkar.
İkincisi ise yirmilik dişin kemikten çıkmasıyla oluşan durumdur. Kemikten çıkmış ama üzeri diş eti ile örtülü olan bu durumda hasta, 20’lik diş etinde şişlik hissedebilir.
Üçüncü aşama da ise yirmilik diş, yumuşak dokuyu (diş eti ) delip, küçük veya büyük bir kısmı çıkacak şekilde sürebilir.
Tam süremediği durumlarda (özellikle üçüncü pozisyonda) ve diş etinin iyi temizlenmediği durumlarda dönem dönem şişlik, enfeksiyon ve ağrı olabilir. Perikoronit dediğimiz bu durumlarda, hasta bazen ağız gargarası ve diş fırçalamasıyla rahatlatılabilirken bazen de antibiyotik kullanılması gerekebilir. Ama kesin tedavisi 20 yaş dişlerinin çekimidir.
20 yaş dişi veya dişleri lokal anestezi altında yapılan bir işlemdir.
Yumuşak doku kaldırıldıktan sonra dişin etrafındaki kemik dokusu kaldırılır. Bazen diş parçalara ayrılarak, daha küçük parçalar halinde çıkarılır. Bazen de dişin etrafındaki kemik kaldırılarak, özel aletlerle çeneden çıkartılır. Daha sonra çekim boşluğu temizlenir ve yumuşak doku dikişlerle kapatılır. Bu işlemlerden sonra hastaya antibiyotik veya ağrı kesici önerilir.
Gömülü olmayan 20’lik diş çekimini tetikleyen unsurlar;
Gömülü olmayan 20’lik diş çekimi cerrahi çekim olarak yapılır. Hastanın; diş eti cerrahi işlemle açılır, etrafındaki kemik dokusu kaldırılır ve diş çekilir. Daha sonra yara yeri dikişlerle kapatılır.
Gömülü dişler, hastaların büyük çoğunluğunda, hayatlarının bir döneminde sorun çıkartabilirler ve çekilmeleri gerekir. Tam olarak süremeyecek ve ağız hijyeni kötü olan kişilerde çekim gereklidir. Çekilmeyip, takip edildiği durumlarda ise düzenli radyografik kontrol şarttır.
Hastanın genel sağlık durumu uygun değilse ve çok ileri yaşlardaki hastalarda patolojik bir sorun yoksa cerrahi işlem düşünülmez.
Çene cerrahisi uzmanı, hastanın kontrolü sonrasında, yapılacak diş çekiminin anatomik sorun yaratacağına karar verirse ve aynı zamanda o bölgede görülen patolojik bir bulgu yoksa cerrahi müdahale yapmaz.
Gömülü diş bölgesindeki doku ve sinirlerde önemli ölçüde hasar riskinin olması durumunda ve alt diş çekimi esnasında ya da sonrasında çene kırığı gelişebilecek vakalarda çekim işlemi tercih edilmeyebilir veya hastanın bilgisi dahilinde yapılır. Bazen çekime uygun olsa da, çene cerrahı bu dişleri protez yapımında dayanak olarak kullanabilir.
Ameliyat öncesinde çene cerrahının verdiği ilaçlar alınmalı, düzenli kullanılan ilaçlar hakkında hekime bilgi verilmeli, kanamanın durmasına engel olabilecek aspirin, antikoagülan gibi ilaçlar yine hekim kontrolünde kesilmelidir. Kalp kapak hastalıkları olanlara da çekim öncesi antibiyotik profilaksisi yapılmalıdır.
Bütün cerrahi işlemlerde olduğu gibi, gömülü 20 yaş dişi ameliyatı sonrasında da bazı komplikasyonlar görülebilmektedir.
20 lik diş çekimi sonrasında oluşan ağrı, ameliyat bölgesinde yaralanan canlı dokunun bir çeşit tepkisidir. Gömülü diş çekimi yapıldıktan sonra genellikle fazla ağrı oluşmaz ve oluşan hafif ağrı da aneljeziklerle, ağrı kesici ilaçlarla rahatça kontrol altına alınabilir.
20 lik diş çekimi sonrasında görülen ödem, kanama ve doku travmasının yanıtıdır. Genellikle ağrısız olan ödem, cerrahi operasyonu takip eden ilk 3 günde en üst seviyede olup, 3. günden sonra azalmaya başlar. Aksi bir durum yoksa bir hafta sonunda tamamen çözülür.
Alt çenede bulunan 20 yaş diş ameliyatı sonrasında ağız açmada hafif kısıtlılık oluşabilir. Bunun sebebi enflamatuar cevaba bağlı olarak çiğneme kaslarında meydana gelen spazm, kasılmadır. Trismus, ameliyat sonrasındaki ilk 2 günde maksimum seviyeye çıkıp ve genellikle 7. günde tamamen geriler.
Yirmilik diş çekiminden günler sonra şiddetli ağrı ve ağız kokusuyla ortaya çıkan, hastayı en fazla rahatsız eden komplikasyondur. Alveolar Osteitis, çekilen yirmilik dişin bulunduğu oyuğun enfekte olmasıdır. Alveolit yaklaşık 3 hafta içinde iyileşir. Bu sırada hasta şiddetli ağrı çekebilir.
Gömülü dişlere yapılan cerrahi işlem sonrasında bazen enfeksiyon oluşabilir. Postoperatif enfeksiyon oluşumunda; operasyon bölgesinde besin artıklarının birikmesi, yaralı bölgenin kan akışıyla yeterli derecede beslenememesi, cerrahi uygulama sırasında var olan enfeksiyonun yayılması, yanlış antibiyotik kullanımı gibi sebepler etken rol oynar. Bu komplikasyonun oluşması durumunda direnaj ve medikal tedavi uygulanır.
Kanama, gömülü dişlere yapılan cerrahi işlem sırasında ve sonrasında olmak üzere ikiye ayrılır. Lokal veya sistemik sebepleri olabilir. Yumuşak doku ve damar ağındaki hasar, yara yüzeyindeki pıhtının bozulması, tükürükte bulunan bazı enzimlerin pıhtıyı eritmesi gibi nedenlerle kanama oluşabilir. Kanama oluşursa ağzı çalkalamak ve tükürme işlemini yapmak kanamayı artırır. Kanama gelen yere iri bir gazlı bez veya pamuk koymak doğru olur. Gazlı bez konduktan sonra hastanın ön dişlerinin temas etmemesi gerekir. Bu büyüklükte bir bezin konulması kanamayı durdurur veya yavaşlatır. Bu uygulamaya rağmen kanama durmazsa bir sağlık merkezine müracaat edilmelidir.
Yirmilik diş çekimi sırasında çekilen dişin yanındaki doku ve dişlere de dikkat edilmesi gerekir. Cerrahi aletlerin doğru kullanılmaması bu komplikasyonun oluşmasına neden olur. Komşu dişte kırık, dişin köküne zarar verilebilir.
Çok nadir oluşan bir komplikasyondur. Diş çekimi esnasında aşırı kuvvet uygulanması ve hastanın bazı rahatsızlıklar sonucu çene kemiğinin zayıflamış olması alt çene kırığına neden olabilir. Genç hastalara nazaran yaşlı hastalarda görülme olasılığı, yaş ilerledikçe kemiklerdeki esnemenin azalmasından dolayı daha yüksektir.
Dt. İsmail EREN